سید نعمت‌اللّه جزایریسید نعمت‌اللّه جزایری (۱۰۵۰-۱۱۱۲ ه ق)، فقیه، محدّث و ادیب امامی قرن یازدهم و دوازدهم و سر سلسله خاندان سادات جزایری که نسبشان به امام موسی کاظم (علیه‌السلام) می‌رسد. او از شاگردان علامه مجلسی، ملا محسن فیض کاشانی، شیخ حر عاملی، محقق سبزواری و دیگر بزرگان عصر خویش بود. میانه‌روی در استنباط احکام، جواز تقلید ابتدایی از میت و دیدگاه‌هایی درباره طاعون و تالیف کتابی مستقل در این‌باره از آراء این عالم است. کتاب‌ها، رساله‌ها و حواشی به جامانده از سید نعمت‌اللّه جزایری فراوان است، چنانکه وی را به سرعت قلم و کثرت تألیفات وصف کرده‌اند. کتاب الانوار النعمانیه، زهر الربیع از آثار مشهور اوست. فهرست مندرجات۲ - تاریخ ولادت ۳ - تحصیلات ۴ - تدریس علوم دینی ۵ - سفر به عتبات عالیات ۶ - سفر به جزایر ۷ - اقامت در حویزه ۸ - اقامت در شوشتر ۸.۱ - منصب‌ها ۸.۲ - فعالیت‌ها ۹ - وفات و مدفن ۱۰ - اساتید ۱۰.۱ - در جزایر ۱۰.۲ - در شیراز ۱۰.۳ - در اصفهان ۱۰.۴ - سایر اساتید ۱۱ - شاگردان ۱۱.۱ - دریافت‌کنندگان اجازه روایت ۱۲ - آراء و دیدگاه‌ها ۱۲.۱ - میانه‌روی در استنباط ۱۲.۱.۱ - ادله بر میانه‌روی ۱۲.۱.۱.۱ - سخنان جزایری ۱۲.۱.۱.۲ - نظریه در شبهه تحریمیه ۱۲.۲ - آراء موافق با اخباریان ۱۲.۳ - دیدگاه اخباری‌بودن سید ۱۲.۴ - تقلید از مجتهد میت ۱۲.۴.۱ - دیدگاه جزایری ۱۲.۴.۲ - دیدگاه شهید ثانی ۱۲.۵ - فتوا و حدیث ۱۲.۵.۱ - دیدگاه شهید ثانی ۱۲.۵.۲ - دیدگاه سید جزایری ۱۲.۵.۳ - نقد دیدگاه شهید ثانی ۱۲.۶ - آراء درباره طاعون ۱۲.۶.۱ - تالیف کتاب مسکن الشجون ۱۲.۶.۲ - دلایل بروز طاعون ۱۲.۶.۲.۱ - ارتکاب و شیوع فحشا ۱۲.۶.۲.۲ - ترک امر به معروف و نهی از منکر ۱۲.۶.۲.۳ - نظر حکما درباره طاعون ۱۲.۶.۲.۴ - وجوب فرار از طاعون ۱۲.۶.۲.۵ - آثار اخروی طاعون ۱۲.۶.۲.۶ - وظیفه عالمان در بروز طاعون ۱۲.۶.۳ - گفتمان‌ها درباره وبا ۱۲.۶.۴ - دیدگاه جزایری درباره وبا ۱۳ - تألیفات ۱۳.۱ - شرح‌ها و حاشیه‌نویسی‌ها ۱۳.۲ - الانوار النعمانیه ۱۳.۲.۱ - موضوع ۱۳.۲.۲ - ابواب ۱۳.۲.۳ - مؤخره کتاب ۱۳.۲.۴ - ترجمه مؤخره کتاب ۱۳.۲.۵ - چاپ‌ها ۱۳.۲.۶ - ترجمه کتاب ۱۳.۳ - انیس الوحید ۱۳.۳.۱ - نام‌های دیگر ۱۳.۳.۲ - یکسان‌بودن با نور البراهین ۱۳.۳.۳ - نسخ نور البراهین ۱۳.۴ - جواهر الغوالی ۱۳.۵ - حاشیه شرح جامی ۱۳.۵.۱ - ناتمام‌بودن حاشیه ۱۳.۵.۲ - ویژگی‌ها ۱۳.۵.۳ - شرح‌ها ۱۳.۶ - حواشی امل‌الامل ۱۳.۷ - حواشی نهج البلاغه ۱۳.۸ - ریاض الابرار ۱۳.۹ - زهر الربیع ۱۳.۹.۱ - محتوا ۱۳.۹.۲ - ترجمه ۱۳.۱۰ - شرح صحیفه سجادیه ۱۳.۱۱ - غایة المرام ۱۳.۱۱.۱ - موضوع ۱۳.۱۱.۲ - اهمیت کتاب ۱۳.۱۱.۳ - عناوین مهم ۱۳.۱۱.۴ - جایگاه ۱۳.۱۱.۵ - محل تألیف ۱۳.۱۲ - کشف الاسرار ۱۳.۱۳ - مقامات النجاة ۱۳.۱۴ - النور المبین ۱۳.۱۵ - هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین ۱۳.۱۶ - اجازات متعدد ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - معرفی اجمالیسید نعمت‌اللّه جزایری سرسلسله خاندان مشهور علمی و دینی سادات جزایری بود که سه قرن در منطقه خوزستان، به‌ویژه شوشتر، خدمات ارزنده‌ای کردند. [۱]
اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۷۰۳-۷۰۵.
[۲]
جزایری، محمد، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج۱، ص۲۲، اهواز ۱۳۹۷.
نسب خاندان جزایری به عبداللّه بن موسی بن جعفر، فرزند امام کاظم (علیه‌السلام)، می‌رسد. [۳]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۵، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۴]
اعرجی، جعفر بن محمد، مناهل الضرب فی انساب العرب، ج۱، ص۴۹۸- ۴۹۹، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۷ ش.
بزرگ‌ترین فرزندِ پسرِ سید نعمت‌اللّه، سید نورالدین بود که نسب عموم سادات جزایری به وی می‌رسد، از این‌رو آنان به سادات نوریه نیز مشهورند. [۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۳۵۵، قم ۱۴۱۸.
برخی از فرزندان و اعقاب وی در شوشتر ماندند و برخی در هند، نجف و اماکن دیگر ساکن شدند. عبداللطیف شوشتری در تحفة العالم [۶]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۹۶-۱۶۲.
و سید محمد جزایری در کتاب شجره مبارکه شرح‌حال مفصّلی از این خاندان آورده‌اند.۲ - تاریخ ولادتسید نعمت‌اللّه، به نوشته خودش، در ۱۰۵۰ ق در روستای صَباغیه از جزایر بصره، محلی میان دجله و فرات، به‌دنیا آمد. [۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۱۵، مقدمه موسوی جزائری، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۳ - تحصیلاتسید نعمت‌اللّه در پنج سالگی به مکتب رفت و قرآن را ختم کرد و قصاید و اشعار بسیاری فرا گرفت. سپس به آموختن صرف و نحو همت گماشت و برای ادامه تحصیل به حُوَیزه رفت. وی روزهای سخت این دوره از زندگی تحصیلی خود را با نثری زیبا و خواندنی وصف کرده است. سپس به همراه برادرش سید نجم‌الدین، و عموزاده‌اش سید عزیزاللّه، به شیراز که از مراکز علمی آن روزگار بود، عزیمت کرد و در مدرسه منصوریه اقامت گزید. [۱۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۸، قم ۱۴۱۸.
سید نعمت‌اللّه نه سال در شیراز اقامت کرد و در این مدت به تکمیل دانش خود در ادبیات، علوم عقلی و نقلی پرداخت. در آن‌جا معیشت چنان بر او تنگ آمد که ناگزیر، به درخواست خانواده‌اش، به زادگاهش بازگشت. اشتیاق به تحصیل موجب سفر مجدد او به شیراز شد، اما پس از یک ماه، به علت فوت پدرش و آتش گرفتن مدرسه منصوریه، به اصفهان رفت و چهار سال نزد علامه محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ ق) به تحصیل حدیث و علوم شرعی پرداخت. ۴ - تدریس علوم دینیمیرزا تقی دولت‌آبادی در مجاورت حمام شیخ بهایی مدرسه‌ای بنا کرد و وظیفه تدریس در آن را بر عهده سید نعمت‌اللّه گذاشت. سید نعمت‌اللّه جزایری هشت سال در این مدرسه به تدریس علوم دینی، تألیف و همکاری با مجلسی در تألیف و تدوین بحار الانوار مشغول شد. [۱۶]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۱۷]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۰.
۵ - سفر به عتبات عالیاتپس از تدریس علوم دینی، به ضعف بینایی مبتلا گردید و برای شفا و زیارت، از طریق کرمانشاه عازم عتبات عالیات شد. در آن‌جا با چند تن از عالمان و فقیهان ملاقات کرد. ۶ - سفر به جزایربعد از زیارت عتبات به زادگاهش، جزایر، بازگشت و سه ماه در آن‌جا اقامت کرد. سید نعمت‌اللّه در همین زمان نوشتن اثر عظیم خود، شرح تهذیب الاحکام (مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام)، را آغاز کرد. ۷ - اقامت در حویزهدر ۱۰۷۹ ق، حسین پاشا، حاکم بصره، بر سلطان محمد عثمانلو، وزیر بغداد، شورش کرد. سلطان محمد لشکری را برای جنگ با وی روانه بصره ساخت. حاکم بصره به جزایر رفت و در آن‌جا به دفاع از خود پرداخت، اما پس از چهار ماه مقاومت و محاصره جزایر، سرانجام لشکریان بغداد او را شکست دادند و او به سوی هندوستان گریخت. مردم جزایر، که از یاران پاشا بودند، از بیم جان به حویزه و شهرهای مجاور گریختند؛ سید نعمت‌اللّه نیز یکی از آنان بود. سید علی بن مولی‌خلف موسوی فلاحی (متوفی ۱۰۸۸ ق)، از سادات مشعشعیان، مقدم وی را بسیار گرامی داشت. [۲۱]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱.
سید علی آثار علمی فراوانی داشته، تا آن‌جا که افندی [۲۲]
افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۸۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
مدعی است بسیاری از مطالب علمی کتاب‌های سید نعمت‌اللّه از آثار سید علی گرفته شده است. سید علی به سید نعمت‌اللّه ارادتی تام داشت و تا زمان مرگش ارتباط با او را حفظ کرد. [۲۳]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۳۷، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۸ - اقامت در شوشترجزایری، پس از چند ماه اقامت در حویزه، عازم اصفهان شد اما در میانه راه به شوشتر رفت و به درخواست اهالی، در آن‌جا اقامت کرد. ۸.۱ - منصبهاحاکم وقت شوشتر، فتحعلی‌خان، که از گماشتگان دولت صفوی (حک: ح ۹۰۶- ۱۱۳۵) بود، در تکریم سید نعمت‌اللّه نهایت تلاش را به‌کار بست و در کنار مسجد جامع برای وی خانه‌ای تدارک دید و تمام مناصب شرعی شوشتر و بلاد مجاور، از جمله تدریس علوم دینی، تولیت مسجد جامع و امامت جمعه و امر به معروف و نهی از منکر، را به او واگذار کرد. [۲۴]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۳-۷۴، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۲۵]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۱.
۸.۲ - فعالیتهاسید نعمت‌اللّه با عالمان و نیز حاکمان مناسبات خوبی داشت تا آن‌جا که وی را، به سبب کثرت مجالست با سلاطین، نکوهش کرده‌اند. [۲۶]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
سید نعمت‌اللّه در شوشتر به نشر علوم و معارف دینی پرداخت و مجلس درس پر رونقی برپا کرد. [۲۷]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۱۵۷، اهواز: کتابفروشی صافی.
۹ - وفات و مدفنسید نعمت‌اللّه جزایری در ۱۱۱۱ ق برای زیارت به مشهد رفت و در راه بازگشت به شوشتر، در خرّم‌آباد بیمار شد و در پل‌دختر درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. آرامگاه او در آن‌جا معروف است. وفات وی را در ۲۳ شوال ۱۱۱۲ ق ذکر کرده‌اند. [۲۸]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۲۹]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۵.
۱۰ - اساتیدجزایری در جزایر بصره، حویزه، شیراز و اصفهان نزد عالمان بسیاری به تحصیل علوم دینی پرداخت. ۱۰.۱ - در جزایرسید نعمت‌اللّه در جزایر نزد این اشخاصعلوم دینی را فراگرفت: یوسف بن محمد بناء جزایری (متوفی پیش از ۱۰۷۰ ق)، عالم و قاضی. [۳۲]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۳۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۳۲، قم ۱۴۱۸.
محمد بن سلمان/ سلیمان جزایری (متوفی بعد از ۱۰۷۰)، فقیه و ادیب. [۳۴]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۳۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۱۱-۲۱۲، قم ۱۴۱۸.
[۳۶]
جابری، علی‌حسین، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
[۳۸]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۱۰.۲ - در شیرازاستادان و مشایخ سید نعمت‌اللّه در شیراز، به گفته خودش، بیست تن بودند [۳۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۹، قم ۱۴۱۸.
که از آن جمله‌اند:میرزا ابراهیم فرزند صدرالمتألهین شیرازی (متوفی ۱۰۷۰). [۴۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۱، ص۲۸۵، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۴۱]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
جعفر بن کمال‌الدین بحرانی (متوفی ۱۰۹۱ ق). [۴۲]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۸۰ ۸۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۴۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۷۱، قم ۱۴۱۸.
صالح بن عبدالکریم کَرزکّانی بحرانی (متوفی ۱۰۹۸ ق). [۴۴]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی، مؤلف تفسیر نورالثقلین (متوفی بین سال‌های ۱۰۸۹ و ۱۰۹۷ ق). [۴۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۱، ص۲۴۸، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۴۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، الانوار النعمانیة، ج۴، ص۳۰۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
سه تن اخیر در زمره مشایخ حدیث وی نیز به شمار می‌آیند، چنانکه او خود در اجازه روایت به شیخ حسین بن محیی‌الدین جامعی عاملی، به آنان اشاره کرده است. [۴۷]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۶۴، قم ۱۴۱۸.
۱۰.۳ - در اصفهانسید نعمت‌اللّه در اصفهان نزد این استادان به تحصیل علوم دینی پرداخت: محمدباقر مجلسی [۴۸]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
که از مشایخ مهم او بود [۴۹]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
و سه اجازه به سید نعمت‌اللّه داد که مبسوط‌ترین آنها در پایان نسخه‌ای از نهجالبلاغه، به خط خود مجلسی نوشته شده است. (برای متن این اجازه رجوع شود به [۵۰]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۵۷-۱۶۳، قم ۱۴۱۸.
)محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانی (محقق سبزواری؛ متوفی ۱۰۹۰ ق). [۵۱]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۵۲]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۶۳، قم ۱۴۱۸.
آقا جمال فرزند آقا حسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۹ ق). [۵۴]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۸۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۵۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۷۹، قم ۱۴۱۸.
محمد بن مرتضی کاشانی مشهور به ملا محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱ ق)، [۵۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۱، ص۲۸۴، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۵۷]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص۱۳۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
[۵۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۱۵، قم ۱۴۱۸.
که سید نعمت‌اللّه جزایری از ملازمان و شاگردان خاص او بود. [۵۹]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، التحفة السنیة فی شرح نخبة المحسنیة، ج۱، ص۳۳۹، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۲۶۹.
شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۰۴ ق) [۶۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۶۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۶۱]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۳، قم ۱۴۱۸.
که جزایری بخشی از احادیث را نزد وی خوانده و او را به انصاف ستوده است. حرّ عاملی اذعان می‌کرده که اشکالاتِ گونه‌ای از قیاس، از جمله قیاسِ منصوصالعله و اولویت، را از سید نعمت‌اللّه آموخته است. [۶۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۶۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
۱۰.۴ - سایر اساتیددر منابع، از کسان دیگری در زمره مشایخ سید نعمت‌اللّه یاد شده است که صحیح نیست. [۶۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۷۰، قم ۱۴۱۸.
[۶۴]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۴، قم ۱۴۱۸.
[۶۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، قم ۱۴۱۸.
از برخی استادان او نیز، به دلیل اشاره نکردن وی به نام‌هایشان یا ذکر نشدن شرح‌حال آنها در منابع، اطلاع چندانی در دست نیست. [۶۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، الانوار النعمانیة، ج۴، ص۳۰۳-۳۰۴، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۶۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، الانوار النعمانیة، ج۴، ص۳۰۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۶۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۹۸، قم ۱۴۱۸.
۱۱ - شاگردان شاگردان سید نعمت‌اللّه جزایری پرشمارند. سید عبداللّه جزایری، نوه وی، در تذکره شوشتر [۶۹]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۱۵۷-۱۶۳، اهواز: کتابفروشی صافی.
و جزایری، محمد در نابغه فقه و حدیث، [۷۰]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۵۲-۳۲۶، قم ۱۴۱۸.
به ترتیب الفبا، نام آنان را ذکر کرده‌اند، از جمله آنان‌اند:ابوالحسن بن محمدزمان بن عنایت‌اللّه تستری (متوفی ۱۱۴۳ ق). [۷۱]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۱۵۷، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۷۲]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۲۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۷۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۳، قم ۱۴۱۸.
ابوالقاسم بن محمد مرعشی شوشتری. [۷۴]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۱۵۸- ۱۵۹، اهواز: کتابفروشی صافی.
عبدالحسین بن خواجه کلبعلی گَرگَری شوشتری (متوفی ۱۱۴۱ ق) که نزد سید نعمت‌اللّه زبدة الاصول را خواند و از وی اجازه روایت اخذ کرد. [۷۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۷۱، قم ۱۴۱۸.
[۷۶]
جابری، علی‌حسین، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی‌عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
[۷۷]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۷۴- ۲۷۵، قم ۱۴۱۸.
عنایت‌اللّه بن محمدزمان تستری (متوفی ۱۱۴۷ ق). [۷۸]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۵۷، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۷۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۷۷-۲۷۹، قم ۱۴۱۸.
مجدالدین بن قاضی شفیع‌الدین دزفولی (متوفی پیش از ۱۱۶۵ ق). [۸۰]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
فتح‌اللّه بن علوان کعبی دَوْرَقی. [۸۱]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۵۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
محمدهادی بن سیدمحمد مرعشی تستری (متوفی ۱۱۳۷ ق). [۸۲]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی ۱۱۵۰ ق)، که نخست در شیراز و سپس در شوشتر نزد سید نعمت‌اللّه به تحصیل علم پرداخت. [۸۳]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۹۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
محمد بن علی نجّار شوشتری (متوفی ۱۱۴۰ یا ۱۱۴۱) که از شاگردان بزرگ سید نعمت‌اللّه بود و از طرف او به امامت جماعت نیز منصوب شد، [۸۴]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۳۰۱، قم ۱۴۱۸.
در علوم شرعی، به‌ویژه تجوید و تفسیر، یگانه بود و کتاب مجمع التفاسیر از آثار اوست. [۸۵]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۷۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۸۶]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۱۶۱، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۸۷]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۳۰۴، قم ۱۴۱۸.
او یادداشت‌های تفسیری سید نعمت‌اللّه را نیز در کتابی با عنوان عقود المرجان گردآوری کرده است. [۸۸]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة:الکواکب المنتشرة فی‌القرن الثانی بعد العشرة، ج۶، ص۷۰۶، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۸۹]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۳۰۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱.۱ - دریافت‌کنندگان اجازه روایتکسان دیگری نیز از جزایری اجازه روایت حدیث دریافت کرده‌اند، گرچه از شاگردان او نبوده‌اند، مانند شریف ابوالحسن بن محمدطاهر اصفهانی غَرَوی (متوفی ۱۱۳۸ ق) [۹۰]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۴۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۱]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۳۸، قم ۱۴۱۸.
و شمس‌الدین بن صفر جزایری (متوفی ۱۱۴۰). [۹۲]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۴۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۹۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۶۸، قم ۱۴۱۸.
همچنین سید نعمت‌اللّه به حسین بن محیی‌الدین جامعی عاملی، از هم دوره‌های خود، اجازه روایت داد و از او نیز اجازه‌ای اخذ کرد [۹۴]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۵۹، قم ۱۴۱۸.
که اصطلاحاً به آن اجازه مدبّج گفته می‌شود. [۹۵]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۴۸-۴۹، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
جزایری، محمد [۹۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۶۳-۲۶۶، قم ۱۴۱۸.
متن اجازه سید نعمت‌اللّه را به‌طور کامل نقل کرده است.۱۲ - آراء و دیدگاههاسید نعمت‌اللّه جزایری در برخی از موضوعات آراء و دیدگاه‌های متفاوتی دارد. ۱۲.۱ - میانه‌روی در استنباطمحققان در این باب اتفاق نظر دارند که مسلک جزایری در استنباط احکام نه اصولی بوده نه اخباری صرف، بلکه او میانه‌رو بوده و به تعبیر مشهور، طریقه وسطا را برگزیده بوده است. [۹۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۳۳۰- ۳۳۲، قم ۱۴۱۸.
[۹۹]
حکیم، محمدتقی، شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سید نعمت‌اللّه جزایری قدس‌سره، ج۱، ص۹۶، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۷، ش ۳-۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸).
[۱۰۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۳۹-۴۰، مقدمه موسوی جزائری، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۲.۱.۱ - ادله بر میانهرویدو دلیل بر میانه‌روی جزایری در استنباط احکام ارائه شده است. ۱۲.۱.۱.۱ - سخنان جزایریمنبع محققان در این داوری، سخنان جزایری در کتاب‌ها و رساله‌های متعدد او بوده که در آنها به اخذ مسلک و طریقه وسطا تصریح و آن را روش استادش محمدباقر مجلسی ذکر کرده است. [۱۰۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۰۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۴۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
(برای اطلاع بیشتر درباره مسلک مجلسی رجوع شود به [۱۰۳]
مجلسی، محمدباقر، رساله مجلسی درباره حکما، اصولیین و صوفیه، ج۱، ص۱۲۲، در کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
[۱۰۴]
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۱، ص۱۴- ۱۵، قم ۱۳۶۳-۱۳۶۷ ش.
[۱۰۵]
طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
)مراد جزایری از طریقه وسطا، آن‌گونه که خود در مقدمه کتاب غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام [۱۰۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
توضیح داده، اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن در تشریع است و آن‌را طریقی دانسته که نه مانند طریق مجتهدان اصولی است که به قواعد و استنباط و استدلال‌های عقلی تکیه زده‌اند و نه مانند اخباری‌هایی چون محمدامین استرآبادی که هرگونه استنباط مبتنی بر قواعد ظنی را انکار کرده و عمل به ظواهر قرآن را از مصادیق آن شمرده‌اند. [۱۰۷]
استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۶۹-۲۷۱، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۱۰۸]
استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۳۳۶-۳۳۸، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
جزایری [۱۰۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
پس از نقل سخنان محمدامین استرآبادی در الفوائد المدنیه و تصدیق تمام سخنان وی، تنها بر رأی او مبنی بر عدم حجیت ظواهر کتاب خرده گرفته است.۱۲.۱.۱.۲ - نظریه در شبهه تحریمیهیکی از دلایلی که سبب شده تا محققان، جزایری را میانه‌رو بدانند، نظر وی درباره پاره‌ای از موارد شبهه تحریمیه، مانند نوشیدن قهوه و مصرف دخانیات، است که در حرمت آنها نصّی وارد نشده است. [۱۱۰]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۳۳۲، قم ۱۴۱۸.
[۱۱۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۴۱، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
[۱۱۲]
حکیم، محمدتقی، شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سید نعمت‌اللّه جزایری قدس‌سره، ج۱، ص۹۷- ۹۸، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۷، ش ۳-۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸).
اخباری‌ها در این‌گونه موارد، بنا بر احتیاط، قائل به عدم جوازند، اما جزایری از این نظر عدول کرده، قائل به اباحه شده است. [۱۱۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهرالربیع، جزء ۱، ص۴۸۴، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۲.۲ - آراء موافق با اخباریانسید نعمت‌اللّه جزایری در بسیاری موارد، مطابق رأی اخباریان نظر داده، از جمله در باب منابع تشریع، فقط کتاب و سنّت را معتبر شمرده و اجماع، استصحاب، عقل و تمام گونه‌های قیاس، از جمله قیاس منصوصالعله و اولویت، را باطل دانسته است [۱۱۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۱-۱۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۱۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲۲، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۱۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۷، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۱۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۵۹-۶۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۱۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۲، ص۵۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۲۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهرالربیع، جزء ۱، ص۴۸۵، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۲۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهرالربیع، جزء ۱، ص۵۱۴، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(برای اطلاع از نظر اخباری‌ها به این منابع رجوع شود. [۱۲۲]
استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۱۸۱، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۱۲۳]
استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۴۱-۲۴۲، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
[۱۲۴]
استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۶۵- ۲۹۹، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
)همچنین در صورت تعارض نقل با ادله عقلی، اعم از قواعد عملی یا قواعد نظری (چون «امر به شی‌ء مستلزم نهی از ضد عام است» و «ما مِنْ عامٍّ اِلاّ و قَدْ خُصّ»)، نقل را مقدّم دانسته است. [۱۲۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۵-۳۶، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
وی بر خلاف علامه مجلسی [۱۲۶]
مجلسی، محمدباقر، نظم اللئالی، ج۱، ص۱۳-۱۴، معروف بسؤال و جواب گردآورنده محمد بن احمد حسینی لاهیجانی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۱.
که تقلید از میت را جایز نمی‌دانسته، همانند اخباری‌ها قائل به جواز تقلید از میت بوده است.۱۲.۳ - دیدگاه اخباری‌بودن سیدبه نظر می‌رسد که بدون ارائه نظریه‌ای انتقادی در باب ماهیت فقه و کارکرد منابع تشریع، نمی‌توان صرفاً با تکیه بر پاره‌ای از نقل‌قول‌ها، مسلک جزایری را در استنباط احکام مشخصکرد. مفهوم طریقه وسطا نیز مبهم است، البته این ابهام حتی در باب مدلول عموم مفاهیم و مسائل مورد نزاع اخباری‌ها و اصولیان وجود دارد و این به دلیل فقدان نظریه‌ای انتقادی و تحلیلی و تاریخی از مفاهیم فقه و فرآیند تکامل آن و روشن نبودن مفهوم سنّت و معنای عقل است که ظاهراً در مقابل آن قرار دارد. [۱۲۷]
کرمی، محمدتقی، ماهیت و وظیفه عقل در فقه شیعه، ج۱، ص۲۶۱- ۲۷۵، نقد و نظر، سال ۷، ش ۳ و ۴ (تابستان و پاییز ۱۳۸۰).
از سوی دیگر، در سخنان جزایری برداشتی از ماهیت احکام شرعی و نحوه استنباط آنها را می‌توان استخراجکرد که دست‌کم تا صورت‌بندی نهایی آرای فقهی و اصولی‌اش، وی را باید در زُمره اخباری‌ها دانست، زیرا وی از سویی فقه را نه مجموعه‌ای از قواعد کلی، بلکه انبوهی از روایات جزئی دانسته است که یگانه ملاک معتبر استنباط و مبنای عمل‌اند [۱۲۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۵-۳۶، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۲۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۲، ص۹۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
و از سوی دیگر، برای غنی کردن منابع روایت و محدود کردن دامنه استنباط عقلی، علاوه بر نقد نظریه تقسیم چهارگانه احادیث (صحیح، حسن، موثق و ضعیف)، که مستلزم مناقشه درباره بسیاری از احادیث است، [۱۳۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲-۴، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
بر وثاقت بسیاری از کتاب‌های حدیثی، چون عیون اخبار الرضا اثر شیخ صدوق، الاحتجاج طَبْرِسی و الفقه الرضوی، صحه گذاشته است. [۱۳۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۸، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۱۳۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، ج۱، ص۵، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
۱۲.۴ - تقلید از مجتهد میتدر آغاز عصر صفوی، با حضور مؤثر فقیهان در اداره جامعه، بحث درباره جایگاه و وظایف مجتهدان و رابطه آنان با مقلدان و نیز نقش مرجعیت دینی، یکی از مسائل اساسی شد. مسئله جواز یا عدم جواز تقلید از مجتهدِ میت از آن جمله بود که دست‌کم در این دوره، ۳۵ رساله مستقل در این باب نگاشته شد. [۱۳۳]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۳۹۱-۳۹۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۳۴]
حسینی جلالی، محمدرضا، المؤلفات فی مسألة تقلید المیت، ج۱، ص۵۹-۷۳، در احمدبن محمد مقدس اردبیلی، هفده رساله (عربی و فارسی)، قم ۱۳۷۵ ش.
از جمله این نوشته‌ها، رساله منبع الحیاة و حجیة قول المجتهد من الاموات سید نعمت‌اللّه جزایری بود. البته وی در دیگر آثار خود نیز به بررسی این مسئله پرداخته است. [۱۳۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کنز الطالب و وسیلة الراغب، ج۱، ص۸۱- ۸۶، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۱۸.
[۱۳۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۷۶-۹۳، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
[۱۳۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۸۵ -۸۶، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۲.۴.۱ - دیدگاه جزایریغالب فقیهان اصولی، به‌ویژه متأخران، تقلید ابتدایی از میت را جایز نمی‌دانند. [۱۳۹]
طباطبایی، محمد بن علی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۶۱۸-۶۱۹، چاپ سنگی، تهران، چاپ افست قم:آل‌البیت.
در مقابل، برخی فقیهان اصولی و عموم اخباری‌ها، از جمله فیض کاشانی و به تبع او سید نعمت‌اللّه جزایری، تقلید از میت را جایز دانسته، شرط حیات مجتهد را غیر معتبر و بدون دلیل ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد این نزاع مسائل مهمی را در باب ماهیت فقه و بنیادهای شریعت مطرح کرده که امروزه بررسی آنها ارزش علمی و تاریخی دارد و دوره مهمی از فرآیند تکامل دانش فقه و اصول فقه را نشان می‌دهد.سید نعمت‌اللّه جزایری در رساله منبع الحیاه، نخست به نقد آرای مجتهدان اصولی در باب مجاز نبودن تقلید از مجتهد میت، خاصه آرای شهید ثانی در رساله تقلید المیت و رساله مشکاة القول السدید فی الاجتهاد و التقلید از فرزند شهید ثانی، شیخ حسن بن زین‌الدین صاحب معالم، پرداخته و در ادامه از مجتهدان اصولی در باب تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد انتقاد کرده و در پایان، برخی مسائل مورد اختلاف میان مجتهدان و اخباریان، خاصه اختلاف بر سر مبانی و ماهیت فقه و کارکردهای اجتهاد، را بیان نموده است. ۱۲.۴.۲ - دیدگاه شهید ثانیشهید ثانی با تصریح به اینکه منابعِ شرع ظنی‌اند و به تنهایی موجب علم به احکام نمی‌شوند یا مبنای عمل قرار نمی‌گیرند، نتیجه می‌گیرد که این‌گونه منابع باید با استنباط فقیهانی همراه شوند که به مقام افتا رسیده‌اند. بی‌دلیل نیست که حکم به حلال یا حرام‌بودن کاری و صحت یا فساد هر امری باید مبتنی بر طریق و منبعی معتبر باشد و مقلد موظف است آن حکم را یا به گونه‌ای مستقیم یا از طریق راویان عادل از مجتهدی معین اخذ کند. در همین زمینه، شیخ حسن، صاحب معالم، پس از اشاره به شرط اخیر در نقل فتوا، با استناد به ادله عقلی و نقلی، تقلید را جایز نمی‌شمارد، جز در مواردی معدود که تقلید از مجتهد زنده از آن جمله است، [۱۴۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۷۷، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
اما تقلید از میت، به علت وجود نداشتن دلیل قطعی بر صحت آن، جایز نیست. [۱۴۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۷۸، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۲.۵ - فتوا و حدیثدیدگاههایی بین فتوا و حدیث ارائه شده است. ۱۲.۴.۲ - دیدگاه شهید ثانیشهید ثانی به تفاوت ماهوی فتوا و حدیث و به تبع آن شرایط ویژه هر یک اشاره کرده و افزوده است که اجازه مشایخ در نقل فتوا یا کتاب‌های پیشینیان در حکم جواز اخذ فتواهای آنان نیست، زیرا اجازه و نظایر آن تنها راهنمای نقل روایت‌اند نه ملاک یا مبنای عمل. بر همین اساس است که شرایط فتوا در قیاس با روایت احادیث، پیچیده‌تر و دقیق‌تر به‌نظر می‌رسد، بدین‌معنا که اگر در نقل حدیث، زن و مرد، حر و عبد و فقیه و عامی بودن شرط صحت روایات به شمار نمی‌روند، در فتوا چنین نیست و اخذ آن جز از فقیه جامع‌الشرایط جایز نیست و بر فرض اینکه فتوای فقهایی تنها از طریق اجازه و نظایر آن نقل شود، لازمه‌اش این است که عدالت تمام واسطه‌ها از طریق روش‌های معتبر اثبات شود. این جرح و تعدیل در باب راویان احادیث تحقق یافته اما در زمینه مورد بحث، یعنی فتوای فقیهان، توثیق واسطه‌ها تحقق نیافته و روایت از مجتهدان عملاً غیر مقدور است. ۱۲.۵.۲ - دیدگاه سید جزایریدر مقابل، سید نعمت‌اللّه جزایری مطابق نظر اخباری‌ها، فقه را مجموعه‌ای از دلایل شرعی و فتوای فقهی را هم‌تراز روایت احادیث دانسته است. در واقع، اولی ترجمان دومی است و همان‌گونه که روایات پیشینیان معتبر است، نقل فتواهای آنان نیز معتبر است و می‌تواند مبنای عمل قرار گیرد. [۱۵۳]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، منبع الحیاة، ج۱، ص۶-۷، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
[۱۵۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، منبع الحیاة، ج۱، ص۱۱، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
[۱۵۶]
بروجردی، محمدتقی، نهایة الافکار، ج۴، قسم۲، ص۲۵۸، تقریرات درس آیت‌اللّه عراقی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
مطابق این برداشت، مجتهد در تعریف صحیح تنها ناقل احکام الاهی است [۱۵۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، منبع الحیاة، ج۱، ص۱۷- ۱۸، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
و کتاب‌های فقهی چیزی جز شرح کتاب‌های حدیث و بیان نظام‌مند آنها نیستند. اختلاف میان فقیهان پیشین نیز ریشه در اختلاف خود احادیث یا برداشت آنها دارد و به‌طور کلی میان نگارش کتاب‌های فقهی و گردآوری متون حدیثی فرقی نیست. [۱۵۹]
جابری، علی‌حسین، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی عشریة، ج۱، ص۳۷۱، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
تنها ملاک عمل در فقه دلیل شرعی است که با مرگ مجتهدان نیز باطل نمی‌شود. [۱۶۱]
استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۲۹۹، چاپ رحمة‌اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۲.۵.۳ - نقد دیدگاه شهید ثانیبر این اساس، جزایری [۱۶۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، منبع الحیاة، ج۱، ص۱۸، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
پس از اشاره به برداشت شهید ثانی از مفهوم اجتهاد و تقلید، به نقد آن پرداخته است. به نظر وی، [۱۶۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۸۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
دو مفهوم مذکور اصطلاحاتی حادث هستند و در دوران امامان و حتی دوره‌های بعد ناشناخته بودند. کاربرد آنها به زمان شیخ طوسی و رواج آنها به زمان علامه حلّی باز می‌گردد. در زمان امامان (علیهم‌السلام) کتاب‌های محدّثان متداول بود که به‌زودی مبنای عمل گشت. اجتهاد به معنای فهم اخبار منقول و ترجیح یکی بر دیگری در مقام تعارض و تمیز صحیح از ضعیف آنها بود که خود گونه‌ای از اجتهاد است. جزایری [۱۶۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۸۹ -۹۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
افزوده است که عمل به جرح و تعدیل پیشینیان، که مجتهدان اصولی نیز بر مبنای آن عمل می‌کنند، خود از مصادیق تقلید از فتاوی مجتهدان میت است که اصولیان آن را به‌طور ضمنی پذیرفته‌اند. وی با تأکید بر جواز تقلید از مجتهد مرده، دلیل عمده قائلان به منع را اجماع دانسته است. [۱۶۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۸۱، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
[۱۶۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۸، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
با ملاحظه آرای پیشینیان می‌توان دریافت، چنانکه دیدیم این مسئله مورد اتفاق عالمان نیست. از سوی دیگر، بسیاری از فقیهان منکر اعتبار اجماع‌هایی از این دست هستند، چنانکه شهید ثانی در رساله مخالفة الشیخ الطوسی لاجماعات نفسه مواردی را نقل کرده که شیخ طوسی، با ادعای اجماع بر آنها، در آثار دیگرش به نقض آنها پرداخته است. [۱۷۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، منبع الحیاة، ج۱، ص۲۰-۲۱، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
دوم اینکه، این‌گونه اجماع‌ها از طریق خبر واحد نقل شده که دلیلی ظنی است و مفید قطع و یقین نیست. سوم اینکه، استناد به اجماع خود از مصادیق تقلید از میت است. [۱۷۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۸۱ -۸۲، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۲.۶ - آراء درباره طاعونسید نعمت‌اللّه جزایری درباره طاعون کتابی تالیف نموده و آراء خود را ارائه کرده است. ۱۲.۶.۱ - تالیف کتاب مسکن الشجونسید نعمت‌اللّه جزایری کتابی با عنوان مُسکِّن الشُجُون فی حکم الفرار من الطاعون نوشته که در آن به شرح بیماری طاعون و شیوع آن در بغداد، جزایر و حویزه پرداخته است. این واقعه در ۱۱۰۲ ق در شام، آسیای صغیر و عراق و بخشهای جنوب شرقی ایران [۱۷۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۶۳، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
رخ داد که عده بسیاری بر اثر آن درگذشتند. وی در این کتاب علل وقوع و راه‌های پیشگیری از این بیماری را از منظر دینی و با نگاه ویژه و ادیبانه خود بررسی کرده که شایان تأمل است.کتاب مسکّن الشجون دارای پنج باب و یک خاتمه است. باب اول در بیان مرگ و نقل پاره‌ای از عجایب آن است. جزایری با تکیه بر آموزه‌های دینی و استناد به برخی احادیث، درخواست مرگ یا تعجیل آن را جایز ندانسته است. [۱۷۳]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
وی سپس به تأویل بعضی احادیث پرداخته است که در آن حضرت آدم، ادریس، [۱۷۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۳، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
ابراهیم [۱۷۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
و موسی [۱۷۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۵، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
(علیهم‌السلام) از خداوند مرگ خویش را خواسته‌اند.۱۲.۶.۲ - دلایل بروز طاعونبرای بروز طاعون دلایلی مطرح کرده است. ۱۲.۶.۲.۱ - ارتکاب و شیوع فحشادر باب دوم، بیماری طاعون و اسباب بروز و گسترش آن بررسی شده است. نخستین دلیل بروز این بیماری به نظر جزایری، [۱۷۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۵، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
ارتکاب و شیوع فحشا است. [۱۷۹]
طبرانی، سلیمان بن احمد، مسند الشامیین، ج۲، ص۳۹۰-۳۹۱، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
وی در این‌باره به یک حدیث نیز استناد کرده که در آن گفته شده است اگر در قومی فحشا شایع شود، خداوند سپاهی از اهریمنان را بر آدمیان مسلط می‌کند تا آدمیان را با نیزه در ورطه هلاکت می‌افکنند. [۱۸۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۵، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۲.۶.۲.۲ - ترک امر به معروف و نهی از منکراز اسباب دیگر شیوع طاعون، اجرا نکردن فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که مطابق آن بی‌گناهان نیز، به‌سبب اهمال در اجرای فریضه مذکور، سرنوشت گناهکاران را پیدا می‌کنند و طاعون دامن‌گیر آنان نیز خواهد شد. [۱۸۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۷، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
جزایری به فتوای برخی فقیهان استناد کرده است که مؤمنان را موظف کرده‌اند در صورت ناتوانی در اقامه شعائر دین اسلام، از بلاد کفر هجرت کنند. [۱۸۳]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۸، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۲.۶.۲.۳ - نظر حکما درباره طاعونجزایری در ادامه به تلقی حکما از بیماری طاعون و اسباب آن اشاره کرده است. [۱۸۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۹، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
مطابق نظر حکما، بیماری وبا در حکم پاکسازی (تنقیه) طبیعت از آمیختگی نیک و بد است. وی گفته میرفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰ ق) را در این زمینه نقل کرده که روزگار را به انسان تشبیه کرده است؛ همان‌طور که آدمی برای تنقیه، ادویه مسهل را به کار می‌برد، طاعون نیز با میراندن آدمیان موجب اعتدال مزاجروزگار می‌شود. [۱۸۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۲۰، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۲.۶.۲.۴ - وجوب فرار از طاعونباب سوم کتاب به وجوب یا حرمت فرار از طاعون اختصاص دارد. جزایری پس از ذکر مقدمه‌ای در باب وجوب حفظ و رعایت نفوس و ابدان از وقوع در هلاکت و اهتمام شریعت به این امر و تشریع پاره‌ای از احکام در همین سیاق، به تحلیل و بررسی روایاتی منقول از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداخته که عموماً در منابع اهل سنّت نقل شده و بنا بر آنها فرار از طاعون جایز شمرده نشده است. در برخی از این روایات آمده شخصی که با این بیماری به هلاکت برسد، شهید است. [۱۸۸]
طیالسی، سلیمان بن داود، مسند ابی‌داود الطیالسی، ج۳، ص۵۸۲، چاپ محمد بن عبدالمحسن ترکی، جیزه ۱۴۱۹-۱۴۲۰.
با این همه، جزایری با استناد به پاره‌ای از روایات امامیه، که در آنها نهی پیامبر به وجود شرایط خاصی تفسیر شده است، حکم به وجوب فرار از طاعون داده است. [۱۹۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۲۵، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
جزایری همچنین سخنان غزالی در احیاء علوم الدین، را به تفصیل نقد و بررسی کرده است. به نظر غزالی فرار از طاعون با مقام توکل سازگار نیست، هر چند وی احادیث را به نهی ارشادی، نه تحریمی، تفسیر کرده است.۱۲.۶.۲.۵ - آثار اخروی طاعونجزایری در بخش دیگری از کتاب، اظهار داشته که بیماری طاعون عذابی برای کافران و امتحانی برای مؤمنان است و قرائنی نیز بر سخن خود ارائه کرده است. [۱۹۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۳۲، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۲.۶.۲.۶ - وظیفه عالمان در بروز طاعونجزایری در ادامه به بررسی مفهوم اجل و پاره‌ای از معضلات کلامی درباره مشیت الهی و اختیار آدمی پرداخته و فرار از طاعون را با مشیت الاهی ناسازگار ندیده است. [۱۹۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴۴، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
در آخر، به شرح و بیان وظایف عالمان و حاکمان به هنگام وقوع حوادث عظیم، مانند شیوع طاعون، پرداخته و چون این بیماری را نتیجه گناه آدمیان دانسته، گفته است که برای پیشگیری از وقوع آن، عالمان دین وظیفه دارند خلق را ارشاد کنند و به هنگام شیوع این بیماری باید به مردم امر کنند که پاره‌ای از مناسک دینی، همچون نماز و روزه، را به جای آورند. [۱۹۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴۸، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
حاکمان نیز باید منقاد عالمان دین و در اجرای احکام‌الاهی کوشا باشند. [۱۹۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴۴، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
جزایری در کتاب‌های دیگر خود [۲۰۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، ج۱، ص۵۰، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
[۲۰۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مقامات النجاة، ج۱، ص۳۲۱، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
نیز شیوع طاعون در ۱۱۰۲ ق را ذکر کرده است.۱۲.۶.۳ - گفتمان‌ها درباره وبابه نظر می‌رسد درباره بیماری وبا، دست‌کم تا قرن یازدهم، سه گفتمان عمده وجود داشته است: گفتمان پزشکی دوره اسلامی؛ [۲۰۲]
رازی، محمد بن زکریا، تقاسیم العلل: کتاب التقسیم و التشجیر، ج۱، ص۶۹۲-۶۹۴، تحقیق و ترجمه صبحی محمود حمامی، حلب ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۰۳]
رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، ج۱، ص۴۸۷- ۴۸۸، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۲۰۴]
جرجانی، اسماعیل بن حسن، ذخیره خوارزمشاهی، بخش ۱، ص۷۳، چاپ محمدرضا محرری، تهران ۱۳۸۰ ش.
گفتمان طب نبوی مبتنی بر مجموعه‌ای از احادیث درباره خواصدارویی برخی گیاهان یا غذاها و نحوه معالجه بعضی بیماری‌ها؛ [۲۰۵]
عبداللطیف بغدادی، عبداللطیف بن یوسف، الطّبّ من الکتاب و السنّة، ج۱، ص۲۱۶- ۲۲۰، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۲۰۶]
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الرحمة فی الطب و الحکمة، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
گفتمان فقهی حدیثی درباره برخی بیماری‌ها با نگرش دینی. گفتمان اخیر اگر چه با گفتمان دوم قرابت دارد، مستقل و آمیزه‌ای از احکام فقهی و اخلاقی است. ۱۲.۶.۴ - دیدگاه جزایری درباره وبادیدگاه جزایری را با توجه به گزارشی که از بیماری وبا بیان کرده، می‌توان در گفتمان سوم جای داد. نگرش وی به بیماری وبا کاملاً آیینی است و ریشه در متون حدیثی دارد که بر اساس آنها وبا نمادی از عذاب الاهی است که نخست بر قوم بنی‌اسرائیل نازل شد. در این نگرش، میان گناهان و شیوع وبا پیوندی استوار است. در جامعه انباشته از گناه، بیماری طاعون نماد ظلم است و با آن، جامعه نظمی دوباره می‌گیرد. بی‌دلیل نیست که واژه تنقیه در گزارش جزایری معنایی استعاری دارد و به یکسان انسان و زمان را تطهیر می‌کند. وی همچنین در این کتاب بین طاعون و مکان، پیوند خاصی برقرار کرده به نحوی که شیوع بیماری طاعون در برخی مناطق را امری نامتعارف دانسته و در این‌باره دست به تأویل آشکار زده و آن را گونه‌ای امتحان الاهی قلمداد کرده است، البته ایمنی برخی شهرها یا مکان‌های خاص در برابر شیوع بیماری‌ها ریشه در احادیث نبوی دارد. [۲۱۰]
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۴، ص۵۱۵، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(برای نمونه‌ای از کاربرد این روایات در مضمون سیاسی، به ویژه از سوی عباسیان رجوع شود به [۲۱۱]
حداد، محمد، حفریات تأویلیة فی الخطاب الاصلاحی العربی، ج۱، ص۱۲۴، بیروت ۲۰۰۲.
) در مجموع می‌توان گفت که آرای جزایری در باب طاعون نمونه آشکار تفسیر دینی رویدادهاست و این گفتمان دینی امکانات تازه‌ای را در ادبیات مرگ ابداع کرده است.۱۳ - تألیفاتکتابها، رساله‌ها و حواشی به جامانده از سید نعمت‌اللّه جزایری فراوان است، چنانکه وی را به سرعت قلم و کثرت تألیفات وصف کرده‌اند. [۲۱۲]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۲۱۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۴۶، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۱ - شرح‌ها و حاشیهنویسیهاجزایری بر غالب کتاب‌ها و متون حدیثی شرح‌ها و حاشیه‌های متعدد نگاشته است. [۲۱۴]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
با مراجعه به تعدادی از این آثار می‌توان دریافت که هدف عمده جزایری، چنانکه اشاره شد، منابع حدیثی و در واقع نقدی بر آرای مجتهدان اصولی بوده است. [۲۱۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، ج۱، ص۵، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
[۲۱۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، نور البراهین، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، ج۱، ص۴۶، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷.
شرح‌ها و حاشیه‌نویسی‌ها در آغاز به صورت یادداشت‌هایی بوده که سید نعمت‌اللّه بر کتاب‌های مختلف نگاشته و سپس آنها را به قلم خود یا شاگردانش بازنویسی و مدون کرده است. [۲۱۷]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
جزایری همچنین بر کتاب‌هایی چون تفسیر بیضاوی، قاموس اللغه فیروزآبادی و کتاب‌های چهارگانه حدیث که در ایام تحصیل خوانده و آنها را استنساخ کرده بود، نیز حاشیه نوشته است. [۲۱۸]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۲۱۹]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۰.
۱۳.۲ - الانوار النعمانیهالانوار النعمانیة فی معرفة النشاة الانسانیه، که گاه به اشتباه آن را انوار نعمانی معرفی کرده‌اند. [۲۲۰]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۴۷، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۲.۱ - موضوعکتاب الانوار النعمانیه، در شرح احوالات آدمی از پیش از تولد تا پس از مرگ است. ۱۳.۲.۲ - ابوابکتاب الانوار النعمانیه، در سه باب تدوین شده است، به این ترتیب: در احوال پیش از تولد، از تولد تا وفات و احوال پس از مرگ و عالم آخرت. ۱۳.۲.۳ - مؤخره کتابکتاب الانوار النعمانیه، مؤخره‌ای نیز دارد که سید نعمت‌اللّه جزایری در آن به شرح احوال و سوانح زندگانی استادان و مشایخ خود پرداخته است و در شناخت وی و نیز دوره‌ای که در آن می‌زیسته منبعی مهم و معتبر به شمار می‌آید. ۱۳.۲.۴ - ترجمه مؤخره کتاباین بخش کتاب به فارسی و انگلیسی نیز ترجمه شده است. [۲۲۲]
تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلماء، ج۱، ص۴۳۶- ۴۵۵، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
[۲۲۳]
فانی، کامران، زندگی طلبگی در قرن یازدهم، ج۱، ص۳-۱۳، نشر دانش، سال ۵، ش ۱ (آذر و دی ۱۳۶۳).
جزایری در ۱۰۸۹ ق از نگارش این کتاب فارغ شده است. [۲۲۴]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳.۲.۵ - چاپهاکتاب الانوار النعمانیه نخستین‌بار در ۱۲۷۱ در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن نیز بارها منتشر گردید. [۲۲۵]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ستون ۶۲۹، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش.
چاپ چهار جلدی حروفی آن، که نخست در ۱۳۳۸ ش در تبریز منتشر شده، متداول‌ترین چاپ آن است.۱۳.۲.۶ - ترجمه کتاباز کتاب الانوار النعمانیه، به‌طور کامل یا گزیده دست‌کم دو ترجمه وجود دارد: نخست ترجمه‌ای است با عنوان ترجمه انوار نعمانی که دو مترجم به نام‌های سید عبدالرحمان و ابوتراب کرمانشاهانی، به فرمان محمدعلی میرزا قاجار آن را در ۲۲ رمضان ۱۲۲۶ ترجمه کردند [۲۲۶]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، ص۴۹، ج۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
دیگری ترجمه‌ای است از سید زین‌العابدین بن حسن رضوی خوانساری (متوفی ۱۳۰۷ ق)، از عالمان و ائمه جماعت اصفهان، که مشتمل بر ۴۲ نور (فصل) و نزدیک به نصف تمام کتاب است. این ترجمه به اشتباه به نام شیخ محمدتقی بن عبدالرحیم اصفهانی معرفی شده است. [۲۲۷]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۸۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲۸]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج۳، ستون ۲۶۳، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش.
۱۳.۳ - انیس الوحیدانیس الوحید فی شرح التوحید، که شرحی است بر کتاب التوحید ابن بابویه، مشهور به شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱). ۱۳.۳.۱ - نام‌های دیگرجزایری خود در کتاب زهر الربیع [۲۲۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۲، ص۲۳۷، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
از آن با نام انیس الفرید یاد کرده است. عبداللّه افندی [۲۳۰]
افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۵۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
و به تَبَع وی، آقا بزرگ طهرانی [۲۳۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، ج۲، ص۳۶۸- ۳۶۹، جزء۱، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
آن را انس الوحید نامیده‌اند که اشتباه است و ظاهراً افندی آن‌را با کتاب محمدعلی، نایب‌الصداره قم، که با همین عنوان و در شرح توحید است، خلط کرده است. [۲۳۲]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۰-۵۱، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۳.۲ - یکسان‌بودن با نور البراهینسید نعمت‌اللّه کتاب دیگری نیز با عنوان نور البراهین فی اخبار السادة المرسلین دارد که ظاهراً شرح دیگری بر کتاب التوحید است [۲۳۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۱، قم ۱۴۱۸.
[۲۳۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۱۱۷-۱۱۸، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
[۲۳۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
اما، مهدی رجائی، مصحح کتاب نور البراهین، [۲۳۶]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، نور البراهین، او انیس الوحید فی شرح التوحید، ج۱، ص۳۴، مقدمه، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷.
با مقایسه نسخه‌های خطی دو کتاب مذکور به این نتیجه رسیده که مطالب و محتوای آنها جز در مقدمه، که یکی طولانی‌تر از دیگری است، عیناً با هم مطابقت دارند. آقا بزرگ طهرانی [۲۳۷]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۶۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز این دو را یکی دانسته است. با این همه، محمد جزایری، [۲۳۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ص۵۱، قم ۱۴۱۸.
بر آن است که سید نعمت‌اللّه خود تصرفاتی در شرح نخستین به وجود آورده و پس از حذف مقدمه آن، مقدمه دیگری بر آن نوشته است.۱۳.۳.۳ - نسخ نور البراهیناز نور البراهین دو نسخه خطی موجود است. جزایری در پایان هر دو شرح، تاریخ اتمام آنها را ۱۰۹۹ ق و در شهر حویزه ذکر کرده است. [۲۳۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۲، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۴ - جواهر الغوالیجواهر الغوالی فی شرح عوالی اللئالی، که شرحی است بر عوالی اللئالی ابن ابی‌جمهور احسایی (متوفی ح ۹۰۷ ق). [۲۴۰]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۵، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۲۴۱]
افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۵۴-۲۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
جزایری [۲۴۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۲، ص۲۳۷، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
از این کتاب با عنوان مدینة الحدیث یاد کرده است.موضوع این کتاب دو جلدی شرح روایات فقهی از طهارت تا دیات است. [۲۴۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۴، قم ۱۴۱۸.
جزایری در جلد نخست به دفاع از وثاقت روایات عوالی، که عموماً مرسل‌اند، پرداخته است. [۲۴۴]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۲۷۳-۲۷۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
جلد دوم از مبحث نکاح آغاز و به مبحث دیات ختم می‌شود. مؤلف در رجب ۱۱۰۵ ق از تألیف آن فارغ شده است. [۲۴۵]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۲۷۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۴۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۵، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۵ - حاشیه شرح جامیحاشیه شرح جامی بر کافیه در نحو: جزایری [۲۴۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۲، ص۲۳۷، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
آن‌را حاشیه مدونه علی شرح الجامی نامیده است. آقا بزرگ طهرانی [۲۴۸]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۵۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۴۹]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۴، ص۳۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز از این کتاب با عنوان الحاشیة علی الجامی و شرح الکافیه یاد کرده است. تنکابنی [۲۵۰]
تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلماء، ج۱، ص۴۵۲، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
آن را تعلیقه بر شرح جامی دانسته که البته مقصود یکی است.۱۳.۵.۱ - ناتمام‌بودن حاشیهحاشیه مذکور ناتمام است و تا آخر مبحث اسم را در بر می‌گیرد [۲۵۱]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۵۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و نخست در قالب حاشیه‌هایی بوده که مؤلف در ایام تحصیل بر شرح جامی می‌نوشته و سپس آن را در قالب کتابی تنقیح و تدوین کرده است. [۲۵۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، حاشیه سیدنعمة اللّه بر شرح جامی، ج۱، ص۲-۳، چاپ سنگی.
۱۳.۵.۲ - ویژگیهااین حاشیه بسیار مشهور و در میان طلاب علوم دینی متداول بوده و بارها به چاپ رسیده است. [۲۵۳]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ستون ۶۲۹، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش.
حاشیه بر شرح جامی محققانه و عالمانه است و از دانش گسترده و عمیق و نیز ممارست طولانی سید نعمت‌اللّه جزایری در نحو حکایت دارد.۱۳.۵.۳ - شرحهاجزایری علاوه بر این حاشیه، حواشی و شرح‌های متعددی نیز در علم نحو نوشته است. [۲۵۴]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۳، قم ۱۴۱۸.
[۲۵۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۷ - ۵۸، قم ۱۴۱۸.
[۲۵۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۲، قم ۱۴۱۸.
[۲۵۷]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۴، قم ۱۴۱۸.
[۲۵۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۶-۷۷، قم ۱۴۱۸.
[۲۵۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۹۶-۹۸، قم ۱۴۱۸.
[۲۶۰]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۷، قم ۱۴۱۸.
[۲۶۱]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۲، قم ۱۴۱۸.
[۲۶۲]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۴، قم ۱۴۱۸.
[۲۶۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۱، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۶ - حواشی املالاملاین حواشی متضمن شرح احوال تعدادی از دانشمندان معاصر جزایری است که در متن کتاب امل الامل ذکر نشده‌اند و در واقع استدراکی بر کتاب مذکور به شمار می‌آید. بر اساس این کتاب و کتاب‌های دیگر رجالی، آقا بزرگ طهرانی [۲۶۴]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ج۱، ص۴۸۳-۴۸۴، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
سید نعمت‌اللّه جزایری را در شمار عالمان رجالی و تذکره‌نویسان ذکر کرده است.سید عبداللّه جزایری، نوه سید نعمت‌اللّه جزایری، بعدها در کتاب الاجازة الکبیره از همین شیوه پیروی کرده و به شرح احوال برخی معاصران خود پرداخته است. [۲۶۵]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۱۷-۱۹۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۲۶۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۸-۵۹، قم ۱۴۱۸.
رجال‌نویسان امامی پس از جزایری، چون افندی و خوانساری، از این کتاب بهره برده‌اند. [۲۶۷]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۲۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۹، قم ۱۴۱۸.
سید نعمت‌اللّه جزایری در این حاشیه، شرح حال کسانی چون عبدحیدر بن جزایری، محمد، ملا عبدالرشید شوشتری، عیسی بن محمد جزایری، محمد بن سلمان جزایری و برادرش سید نجم‌الدین جزایری را ذکر کرده است. [۲۶۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۸-۵۹، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۷ - حواشی نهج البلاغهحواشی نهج البلاغه، که شرح مختصر جزایری است بر نهج البلاغه [۲۷۰]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، تذکره شوشتر، ج۱، ص۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
[۲۷۱]
شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۴.
و آن‌را الحواشی الضافیة و الموازین الوافیه نامیده است. [۲۷۲]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۶۲، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۸ - ریاض الابرارریاض الابرار فی مناقب الائمة الابرار، در سه جلد: جلد نخست در حالات پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، جلد دوم در احوال حضرت زهرا (سلام‌اللّه‌علیها) و امام دوم تا امام یازدهم و جلد سوم در شرح احوال امام دوازدهم (عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف). [۲۷۳]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۵، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۲۷۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء۲، ص۲۰۸، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۲۷۵]
افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
[۲۷۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۶۳-۶۶، قم ۱۴۱۸.
[۲۷۷]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۳۱۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳.۹ - زهر الربیعزَهْر الربیع فی الطرائف و الملح و المقال البدیع، که جُنگ مانندی است در بیان مطالب گوناگون ادبی، نکات تفسیری و شرح احوال پاره‌ای از مشایخ و استادان. این کتاب یکی از آثار مشهور جزایری است. [۲۷۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۶۶، قم ۱۴۱۸.
[۲۷۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۱۵۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۳.۹.۱ - محتواعبداللّه جزایری [۲۸۰]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۵، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
پس از ذکر نام کتاب، به اشتمال آن بر مطایبات و هزلیات اشاره کرده و آن‌را از این جهت قابل حک و اصلاح دانسته است. آقا بزرگ طهرانی [۲۸۱]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
درباره این کتاب افزوده که دو جلدی است و جلد نخست آن مکرراً چاپ شده است. سید نعمت‌اللّه جزایری این بخش را به هنگام درگذشت فرزند محبوب خود، سید حبیب‌اللّه، نوشته است. جلد دوم به سبب زوال غم، فاقد مطالب هزل است و این کتاب بارها به چاپ رسیده است. [۲۸۲]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ستون ۶۲۹، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش.
۱۳.۹.۲ - ترجمهاین کتاب را نورالدین محمد بن سید نعمت‌اللّه بن سیدعبدالهادی جزایری از نوادگان سید نعمت‌اللّه به فارسی ترجمه کرده که با نام مستعار محمد صالح خان بیگلربیگی به چاپ رسیده است. [۲۸۳]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۰۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۸۴]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۶۸-۶۹، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۱۰ - شرح صحیفه سجادیهسید نعمت‌اللّه جزایری بر کتاب صحیفه سجادیه مجموعاً سه شرح نگاشته است: [۲۸۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲، مقدمه، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
نخست شرحی که به شرح کبیر معروف شده است. (درباره نسخه‌های این شرح رجوع شود به، [۲۸۶]
حکیم، محمدحسین، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۳، قم ۱۳۸۲ ش.
)دوم شرح مختصر که در واقع تنقیح و خلاصه‌ای از شرح نخستین است که پس از تألیف آن، شرح کبیر مهجور گشت. شرح مختصر با عنوان نور الانوار فی شرح کلام خیر الاخیار شناخته می‌شود. مؤلف در ۱۰۷۸، یعنی در ۲۸ سالگی، در خرّم‌آباد از تألیف آن فارغ شد. [۲۸۷]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۸، قم ۱۴۱۸.
[۲۸۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۱، ص۲۱۷، مقدمه، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
[۲۸۹]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۶۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
این کتاب از ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۷ در تهران، همراه با چند شرح دیگر از عالمان عصر صفوی بر صحیفه سجادیه، چاپ سنگی شد. [۲۹۰]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج۶، ستون ۶۳۰، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش.
این کتاب در بیروت (۱۴۲۰) نیز چاپ شده است. (برای نسخه‌های این شرح رجوع شود به [۲۹۱]
حکیم، محمدحسین، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، ج۱، ص۱۹۷-۲۰۰، قم ۱۳۸۲ ش.
)سوم شرح ملحقات صحیفه است، با عنوان النُکَت ُالطریفة فی شرح ملحقات الصحیفه. این کتاب در ۱۳۱۷ به همراه نور الانوار در یک مجلد چاپ شده است. [۲۹۲]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۴، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۱۱ - غایة المرامغایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، که شرح تهذیب الاحکام شیخ طوسی است. ۱۳.۲.۱ - موضوعغایة المرام شرح مختصری است از شرح دیگر مؤلف که در ایام جوانی بر تهذیب با عنوان مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام نگاشته بود. [۲۹۳]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۲۹۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۲۹۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۲، قم ۱۴۱۸.
با این همه، در این شرح جدید مطالبی آمده که شرح اول فاقد آنهاست و بدین‌سبب حجم برخی مجلدات شرح جدید از شرح قدیم قطورتر است. [۲۹۶]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۱۳.۱۱.۲ - اهمیت کتابغایة المرام حاوی یک دوره فقه استدلالی است و اطلاعات عظیمی از حوزه‌های دانش‌های اسلامی، چون حدیث، رجال، اصول فقه و عقاید، را در خود جای داده است. علاوه بر این، کتاب مذکور به سبب ذکر آرا و فتاوی فقهی و اصولی محمدباقر مجلسی، که غالباً از او به عنوان شیخنا المعاصر یاد کرده، حائز اهمیت فراوان است. [۲۹۷]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۸۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۲۹۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۸۴، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۲۹۹]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۹۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۳۰۰]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۲، ص۵۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
[۳۰۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۲، ص۷۲، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
۱۳.۱۱.۳ - عناوین مهمجزایری افزون بر شرح احادیث تهذیب الاحکام، به تناسب، بحث‌های کلامی و فقهی و اصولی مستقلی را مطرح کرده است، مانند بحث در ادله تسامح در ادله سنن و اخبار، [۳۰۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۸۸-۹۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
مسئله نفی تواتر قرائات، [۳۰۳]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
مسئله تحریف قرآن [۳۰۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۳، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
و مفهوم احباط. [۳۰۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج۱، ص۲-۳، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴.
۱۳.۱۱.۴ - جایگاهکتاب غایة المرام به سبب ارائه گزارشی زنده و علمی از نزاع میان اخباریان و اصولیان در فرآیند تحول فقه امامی، در میان کتاب‌های دیگر جزایری جایگاه ویژه‌ای دارد. ۱۳.۱۱.۵ - محل تألیفبخشی از غایة المرام در حویزه [۳۰۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۸۰، قم ۱۴۱۸.
و بخشی دیگر از آن در شوشتر [۳۰۷]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۸۹، قم ۱۴۱۸.
نوشته شده است. [۳۰۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۹۲، قم ۱۴۱۸.
(برای گزارشی از مجلدات این کتاب رجوع شود به [۳۰۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۸۰ -۹۳، قم ۱۴۱۸.
)نسخ خطی متعددی از این کتاب موجود است. [۳۱۰]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۱۸-۱۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳.۱۲ - کشف الاسرارکشف الاسرار فی شرح الاستبصار، که حاوی مطالب علمی عمده‌ای در فقه، حدیث و رجال است. مقدمه کتاب نیز بخش مهمی از دیدگاه‌های مؤلف را منعکس کرده است. [۳۱۱]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۳۶-۹۳، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
این کتاب به همت سید طیب موسوی جزائری، یکی از نوادگان سید نعمت‌اللّه، در دست تحقیق است و تاکنون سه جلد از آن منتشر شده است.۱۳.۱۳ - مقامات النجاةمقامات النجاة فی شرح اسماء الحسنی، که به ترتیب حروف الفباست و تا حرف ضاد (نام مبارک ضار) اسمای حسنی را شرح کرده است. این کتاب بر مشرب عرفانی نگاشته شده و حاوی اقوال بسیاری از بزرگان و مشایخ تصوف، چون ذوالنون مصری، رابعه عدویه، مجدالدین بغدادی و محیی‌الدین ابن عربی، است. [۳۱۲]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مقامات النجاة، ج۱، ص۱۲۹، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
[۳۱۳]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مقامات النجاة، ج۱، ص۱۶۲، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
[۳۱۴]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مقامات النجاة، ج۱، ص۲۵۴، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
[۳۱۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مقامات النجاة، ج۱، ص۳۲۳، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
ضمناً برخی از دیدگاه‌های صوفیان را نیز نقد کرده است. مقامات النجاه کتابی ناتمام است و مطابق گفته خوانساری، [۳۱۷]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۲، ص۱۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
علامه مجلسی به سبب محتوای صوفیانه کتاب، جزایری را از ادامه تألیف بازداشته، چنانکه جزایری خود در کتاب زهر الربیع [۳۱۸]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهر الربیع، جزء ۱، ص۴۴۵، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
به مورد مشابهی از این توصیه علامه مجلسی اشاره کرده است. ظاهراً مقامات النجاه در زمان مؤلف گزینش و به فارسی نیز ترجمه شده است. [۳۱۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۱۹، قم ۱۴۱۸.
۱۳.۱۴ - النور المبینالنور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، که در واقع در حکم تکمله‌ای بر کتاب ریاض الابرار یاد شده [۳۲۰]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۳۲۱]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۷۵-۳۷۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و بارها منتشر شده است. [۳۲۲]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ستون ۶۳۰، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش.
نورالدین جزایری، فرزند مؤلف، نیز این کتاب را با عنوان تحفة الاولیاء به فارسی ترجمه کرده است. [۳۲۳]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۶۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۳۲۴]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۲۲-۴۲۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳.۱۵ - هدیة المؤمنین و تحفة الراغبینهدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، رساله فقهی مختصری در احکام طهارت و صلاه است. [۳۲۵]
جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه آیة‌آللّه مرعشی نجفی، ش ۳۹۰۱.
[۳۲۶]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۱- ۱۳۳، قم ۱۴۱۸.
سید نعمت‌اللّه جزایری در آغاز این کتاب از آموزه اصولیان در تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد و نیز مجاز نبودن تقلید از میت انتقاد کرده است. شیوه نگارش این کتاب به نقل روایت نزدیک‌تر است تا به شیوه‌های متعارف در تحریر مسائل شرعی.۱۳.۱۶ - اجازات متعدداجازات متعددی از سید نعمت‌اللّه جزایری به شاگردان و مجازان از او که شمار آنها فراوان است، [۳۲۷]
آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۲۵۹-۲۶۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز در دست است که در صورت تدوین به شکل کتابی مستقل در خواهد آمد. [۳۲۸]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۴۷، قم ۱۴۱۸.
برای دیگر آثار جزایری به این منابع رجوع شود. [۳۲۹]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۲ -۵۳، قم ۱۴۱۸.
[۳۳۰]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۶۰-۶۲، قم ۱۴۱۸.
[۳۳۱]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۱-۷۶، قم ۱۴۱۸.
[۳۳۲]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۹۳- ۹۸، قم ۱۴۱۸.
[۳۳۳]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، قم ۱۴۱۸.
[۳۳۴]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، قم ۱۴۱۸.
[۳۳۵]
جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۳، قم ۱۴۱۸.
۱۴ - فهرست منابع(۱) آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی‌القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش. (۳) آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش. (۴) استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدنیة، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴. (۵) اعتمادالسلطنه. (۶) اعرجی، جعفر بن محمد، مناهل الضرب فی انساب العرب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۷ ش. (۷) افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱. (۸) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳-۱۳۶۷ ش. (۹) بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم. (۱۰) بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۱) بروجردی، محمدتقی، نهایة الافکار، تقریرات درس آیه اللّه عراقی، ج۴، قم: مؤسسه النشر الاسلامی. (۱۲) ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۳) تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص‌العلماء، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه. (۱۴) جابری، علی‌حسین، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی‌عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش. (۱۵) جرجانی، اسماعیل بن حسن، کتاب ذخیره خوارزمشاهی، چاپ محمدرضا محرری، تهران ۱۳۸۰ ش. (۱۶) جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹. (۱۷) جزایری، عبداللّه بن نورالدین، التحفة السنیة فی شرح نخبة المحسنیة، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۲۶۹. (۱۸) جزایری، عبداللّه بن نورالدین، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی. (۱۹) جزایری، محمد، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج۱،) اهواز ۱۳۹۷ (. (۲۰) جزایری، محمد، نابغه فقه و حدیث: سید نعمت‌اللّه جزائری، قم ۱۴۱۸. (۲۱) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، الانوار النعمانیة، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۲۲) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، حاشیه سیدنعمة اللّه بر شرح جامی، چاپ سنگی. (۲۳) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، زهرالربیع، جزء ۱، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۲۴) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳-۷۷۰۴. (۲۵) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸. (۲۶) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، کنز الطالب و وسیلة الراغب، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۱۸. (۲۷) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶. (۲۸) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲. (۲۹) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، مقامات النجاة، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶. (۳۰) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، منبع‌الحیاة، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱. (۳۱) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، نورالبراهین، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷. (۳۲) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه، هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، نسخه خطی کتابخانه آیة‌اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۹۰۱. (۳۳) حداد، محمد، حفریات تأویلیة فی‌الخطاب الاصلاحی العربی، بیروت ۲۰۰۲. (۳۴) حسینی جلالی، محمدرضا، المؤلفات فی مسألة تقلید المیت، در احمدبن محمد مقدس اردبیلی، هفده رساله (عربی و فارسی)، قم ۱۳۷۵ ش. (۳۵) حکیم، محمدتقی، «شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سید نعمت‌اللّه جزایری قدس‌سره»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۷، ش ۳-۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸). (۳۶) حکیم، محمدحسین، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ ش. (۳۷) خوانساری. (۳۸) دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، تهران ۱۳۴۸ ش. (۳۹) رازی، محمد بن زکریا، تقاسیم العلل: کتاب التقسیم و التشجیر، تحقیق و ترجمه صبحی محمود حمامی، حلب ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴۰) رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۴۱) سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الرحمة فی‌الطب و الحکمة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۴۲) شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، تحفة العالم. (۴۳) شوشتری، عبداللطیف بن ابی‌طالب، ذیل التحفة، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش. (۴۴) شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، قم ۱۳۷۹-۱۳۸۰ ش. (۴۵) طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۴۶) طباطبایی، محمد بن علی، مفاتیح الاصول، چاپ سنگی) تهران (، چاپ افست قم: آل‌البیت. (۴۷) طباطبائی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴۸) طبرانی، سلیمان بن احمد، مسندالشامیین، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۴۹) طیالسی، سلیمان بن داود، مسند ابی‌داود الطیالسی، چاپ محمدبن عبدالمحسن ترکی، جیزه ۱۴۱۹-۱۴۲۰. (۵۰) عبداللطیف بغدادی، عبداللطیف بن یوسف، الطّبّ من الکتاب و السنّة، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۵۱) غزالی، محمد بن محمد، احیاءعلوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۵۲) فانی، کامران، «زندگی طلبگی در قرن یازدهم»، نشر دانش، سال ۵، ش ۱ (آذر و دی ۱۳۶۳). (۵۳) فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۱. (۵۴) کرمی، محمدتقی، «ماهیت و وظیفه عقل در فقه شیعه»، نقد و نظر، سال ۷، ش ۳ و ۴ (تابستان و پاییز ۱۳۸۰). (۵۵) کلینی، وسائل الشیعه. (۵۶) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۵۷) مجلسی، محمدباقر، رساله مجلسی در باره حکما، اصولیین و صوفیه، در کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹). (۵۸) مجلسی، محمدباقر، نظم‌اللئالی، معروف بسؤال و جواب گردآورنده محمدبن احمد حسینی لاهیجانی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۱. (۵۹) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۶۰) مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰-۱۳۴۴ ش. (۶۱) ناطق، هما، مصیبت وبا و بلای حکومت، (تهران) ۱۳۵۸ ش. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبع• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جزایری»، شماره۴۶۴۸. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 1112 (قمری) | زادگان سال 1050 (قمری) | شارحان نهج البلاغه | شاگردان شیخ حر عاملی | شاگردان محقق سبزواری | شاگردان ملامحسن فیض کاشانی | شاگردان علامه مجلسی | عالمان شیعه سده دوازدهم(قمری) | عالمان شیعه قرن 11 (قمری) | عالمان عصر صفویه | فقیهان شیعه سده دوازدهم(قمری) | فقیهان شیعه سده یازدهم (قمری) | محدثان شیعه قرن 11 (قمری) | محدثان شیعه قرن 12 (قمری) | نویسندگان شیعه قرن 12 (قمری) | نویسندگان شیعی سده یازدهم(قمری)
|